Tri thức truyền thống (Traditional knowledge) là gì? Tại sao Tri thức truyền thống cần phải được biết đến rộng rãi? Tri thức truyền thống có liên quan gì đến chúng ta?
Xu hướng của cả xã hội đang quay trở lại với những sản phẩm có nguồn gốc thiên nhiên, thân thiên với con người và môi trường, những thảo dược, những bài thuốc cổ truyền của cộng đồng bản địa đã và đang được các hãng dược phẩm, mỹ phẩm khai thác rộng rãi bởi chi phí thấp và hiệu quả đã sẵn có từ lâu đời. Các kết quả có được và hiệu quả có được qua việc sử dụng lâu đời của cộng đồng bản địa nhất định như vậy được gọi là tri thức truyền thống. Câu hỏi đặt ra là tri thức truyền thống có được bảo hộ theo quy định của pháp luật hay không? Việc một cá nhân/pháp nhân sử dụng và khai thác kết quả hay áp dụng cách làm sản phẩm từ các kết quả sẵn có qua nhiều đời như vậy cần phải có trách nhiệm và nghĩa vụ gì hay không? Hay cụ thể hơn, việc bảo hộ tri thức truyền thống được dựa trên nguyên tắc và quy định nào và tri thức truyền thống nên được khai thác như thế nào để mang lại lợi ích công bằng cho cả cộng đồng bản địa nơi sáng tạo ra tri thức truyền thống cũng như lợi ích cộng đồng?
Tổ chức sở hữu trí tuệ WIPO đã thực hiện một bộ phim hoạt hình ngắn thú vị và dễ hiểu với tiêu đề “Những cuộc phiêu lưu của Yakuanoi” (The Adventures of the Yakuanoi) để giới thiệu về Tri thức truyền thống và mối quan hệ giữa tri thức truyền thống với việc bảo hộ sở hữu trí tuệ. Bộ phim này được diễn ra trong 5 phút có thể mang đến cho chúng ta một cái nhìn tổng quan về Tri thức truyền thống qua đường dẫn sau:
https://www.wipo.int/tk/en/tk/yakuanoi.html
(Ảnh nguồn: trích xuất từ clip https://www.wipo.int/tk/en/tk/yakuanoi.html)
Bộ phim kể về một câu chuyện của những người thuộc cộng động nhỏ Yakuanoi sinh sống sâu trong rừng nhiệt đới. Cộng đồng này qua nhiều thế hệ đã phát hiện và gìn giữ những sáng kiến, những khám phá và kinh nghiệm vô giá để sinh tồn và phát triển. Một trong những vốn quý giá đó là hợp chất kỳ diệu được lấy từ những mầm cây Suryan khỏe mạnh. Những mầm cây này chỉ được thu hoạch 1 năm một lần vào cuối của mỗi mùa xuân. Với kinh nghiệm truyền đời trong thu hoạch, chiết xuất, chăm nom riêng biệt của cộng đồng Yakuanoi, họ đã tạo ra hợp chất quý giá này có tác dụng kỳ diệu với da, chống lão hóa, chữa bỏng, làm lành các vết thương và cả bệnh ngoài da aczema.
Nó được coi là một vốn quý giá trong cộng đồng Yakuanoi, được dùng để trao đổi hàng với nhau cũng như giao thương với các cộng đồng khác gần đó.
(Ảnh nguồn: trích xuất từ clip https://www.wipo.int/tk/en/tk/yakuanoi.html)
Và qua giao thương và trao đổi, công dụng của dung dịch kỳ diệu này đã vượt rất xa khỏi cộng động Yakuanoi. Công dụng này đã gây ấn tượng mạnh mẽ với một công ty mỹ phẩm. Công ty này đã đầu tư những khoản tiền lớn vào sản phẩm kem dưỡng da chống lão hóa và đưa ra thị trường rất thành công. Họ cũng đăng ký sáng chế và đăng ký nhãn hiệu với tên gọi “Yakuanoi” để bảo vệ sự ưu việt sản phẩm cũng như quyền và lợi ích của mình.
(Ảnh nguồn: trích xuất từ clip https://www.wipo.int/tk/en/tk/yakuanoi.html)
Một cô gái đã rời cộng đồng Yakuanoi của mình đến thành phố để học nghành luật được vài năm, cô ấy chưa hề có ý niệm gì về tri thức truyền thống. Tuy nhiên, cô không khỏi băn khoăn khi thấy sản phẩm dưỡng da mang tên Yakuanoi được quảng bá ở khắp thành phố cô đang ở. Cô đã tìm hiểu qua WIPO (Tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới) cũng như qua Văn phòng sở hữu trí tuệ quốc gia của mình và đã hiểu về tri thức truyền thống.
Cô trở lại với cộng đồng Yakuanoi của mình, thuyết phục cộng đồng mình cùng gặp gỡ với công ty mỹ phẩm, trao đổi về nguồn gốc dung dịch mà họ đang sử dụng trong sản phẩm chính là tri thức truyền thống của cộng đồng người Yakuanoi.
(Ảnh nguồn: trích xuất từ clip https://www.wipo.int/tk/en/tk/yakuanoi.html)
Và sau một loạt những cuộc trao đổi giữa hai bên, công ty mỹ phẩm đã phải đồng ý nộp lại đơn sáng chế và nhãn hiệu “Yakuanoi” dưới tên đồng chủ sở hữu là cộng đồng người Yakuanoi và công ty mỹ phẩm đó. Điều đó có nghĩa là lợi ích và cơ hội việc làm được chia sẻ CÔNG BẰNG với cộng đồng người Yakuanoi.
(Ảnh nguồn: trích xuất từ clip https://www.wipo.int/tk/en/tk/yakuanoi.html)
Tri thức truyền thống đã mang lại giá trị vật chất cho chính những người dân sống trong cộng đồng Yakuanoi nhờ có sự liên hệ mật thiết với sở hữu trí tuệ. Hay nói cách khác, sở hữu trí tuệ cũng góp phần không nhỏ trong việc gìn giữ bảo tồn được tri thức truyền thống không bị mai một và biến đổi theo thời gian, đồng thời cũng mang lại quyền lợi cho chính cộng đồng sáng tạo ra tri thức truyền thống.
Để hiểu sâu hơn về tri thức truyền thống và việc bảo hộ sở hữu trí tuệ cho tri thức truyền thống, bài viết sẽ được chi tiết hơn ở kỳ tiếp theo có tựa đề “Sở hữu trí tuệ cần phải làm gì đối với tri thức truyền thống?”
Hoàng Thụy Anh – Công ty Luật TNHH Vietthink