Tái hòa nhập cộng đồng là một trong những chính sách hỗ trợ của Đảng, Nhà nước dành cho phạm nhân và người chấp hành xong hình phạt tù. Mặc dù thuật ngữ “Tái hòa nhập cộng đồng” đã xuất hiện trong Luật thi hành án hình sự năm 2010, sau đó đã được Chính phủ hướng dẫn tại Nghị định 80/2011/NĐ-CP quy định các biện pháp bảo đảm tái hòa nhập cộng đồng đối với người chấp hành xong án phạt tù. Tuy nhiên, cho đến khi Luật thi hành án hình sự 2019 ra đời, chính sách Tái hòa nhập cộng đồng cho phạm nhân và người chấp hành xong hình phạt tù mới chính thức được luật hóa tại Điều 45 Luật này. Và ngày 17 tháng 4 năm 2020 vừa qua, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 49/2020/NĐ-CP quy định chi tiết Luật Thi hành án hình sự về tái hòa nhập cộng đồng (“Nghị định số 49/2020/NĐ-CP”). 

Cho đến nay, thuật ngữ “Tái hòa nhập cộng đồng” không được định nghĩa cụ thể trong các văn bản pháp luật. Theo các chuyên gia khoa học hình sự, tái hòa nhập cộng đồng là quá trình phục hồi địa vị pháp lý công dân, là quá trình "hồi sinh về mặt xã hội” của cá nhân, là quá trình mang tính pháp lý và xã hội sâu sắc - cá nhân mãn hạn tù thông qua giao tiếp với cộng đồng để nhận thức lại, tiếp thu và chuyển hoá các giá trị, chuẩn mực pháp lý, văn hoá ứng xử, đạo đức xã hội, từ đó phục hồi và phát triển con người công dân, con người xã hội của mình. Quá trình tái hoà nhập của người bị phạt tù là nhằm hướng tới xã hội và tới các nhóm, cộng đồng cụ thể (từ gia đình, nhóm bạn bè đến cộng đồng dân cư làng, xóm, tập thể lao động...) nên nó luôn chịu sự tác động, chi phối của xã hội và các cộng đồng. Ngược lại, chính xã hội, cộng đồng cũng có những mối quan tâm, những lợi ích liên quan trực tiếp đến kết quả, mức độ tái hoà nhập cộng đồng của người mãn hạn tù (ví dụ như sự đoàn tụ, hàn nối lại các quan hệ tình cảm, gia đình, sự khôi phục các quan hệ làm ăn và rộng hơn là sự duy trì trật tự, an toàn xã hội...).

Nghị định 49/2020/NĐ-CP đã cụ thể hóa Điều 45 Luật Thi hành án hình sự 2019, Nghị định quy chi tiết về tái hòa nhập cộng đồng đối với các phạm nhân, người đã chấp hành xong án phạt tù. Nội dung chuẩn bị tái hòa nhập cộng đồng bao gồm: Tư vấn tâm lý, hỗ trợ các thủ tục pháp lý; định hướng nghề nghiệp, tìm kiếm việc làm; hỗ trợ một phần kinh phí từ Quỹ hòa nhập cộng đồng của trại giam. Kinh phí bảo đảm cho việc thực hiện tái hòa nhập cộng đồng do ngân sách nhà nước cấp; quỹ hòa nhập cộng đồng của trại giam và các quỹ khác theo quy định của pháp luật; nguồn đóng góp tự nguyện của cơ quan, tổ chức, cá nhân và các nguồn thu hợp pháp khác. Nhà nước khuyến khích cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân tạo điều kiện, giúp đỡ người chấp hành xong án phạt tù, người được đặc xá, người được tha tù trước thời hạn có điều kiện tái hòa nhập cộng đồng bằng các biện pháp như thông tin, truyền thông, giáo dục về tái hòa nhập cộng đồng; dạy nghề, giải quyết việc làm; trợ giúp về tâm lý và hỗ trợ các thủ tục pháp lý; các biện pháp hỗ trợ khác.

Một trong những nội dung đáng chú ý tại Nghị định 49/2020/NĐ-CP là phạm nhân khi ra tù sẽ được hỗ trợ về các thủ tục pháp lý và tư vấn tâm lý. Tại Điều 5 của Nghị định này nêu rõ trong khoảng thời gian hai tháng trước khi phạm nhân chấp hành xong án phạt tù hoặc sau khi có kết quả thẩm định nhất trí đề nghị đặc xá, tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan có thẩm quyền, các cơ sở giam giữ phạm nhân tổ chức tư vấn tâm lý, hỗ trợ các thủ tục pháp lý cho phạm nhân. Việc tư vấn tâm lý nhằm cung cấp cho phạm nhân kiến thức, giúp họ định hướng và nâng cao khả năng tự giải quyết khó khăn, vướng mắc gặp phải trong quá trình tái hoà nhập cộng đồng.  Nội dung tư vấn bao gồm: Tư vấn tình cảm, hôn nhân, gia đình, sức khỏe; phòng, chống ma túy, HIV/AIDS và các tệ nạn xã hội; Tư vấn xóa bỏ mặc cảm, tự ti; xây dựng ý chí, niềm tin, khả năng ứng phó, giải quyết các vấn đề phát sinh trong quá trình tái hòa nhập cộng đồng; Tư vấn về lao động, việc làm, sử dụng các ngành nghề đã được học, bảo hiểm xã hội và các vấn đề khác có liên quan. Trong đó cũng nêu rõ các phương pháp tư vấn tâm lý cho phạm nhân như tổ chức đăng ký nhu cầu tư vấn bằng phiếu, phân công cán bộ có kinh nghiệm, hiểu biết về các lĩnh vực để tư vấn trực tiếp cho phạm nhân. Bên cạnh đó, phạm nhân chuẩn bị chấp hành xong án phạt tù được hỗ trợ về các thủ tục pháp lý như: đăng ký cư trú; đăng ký hộ tịch; cấp căn cước công dân; vay vốn, đăng ký kinh doanh, ký kết hợp đồng lao động và các thủ tục hành chính khác theo quy định của pháp luật. Cán bộ các ngành, người của các doanh nghiệp và các cơ quan chức năng khác sẽ được mời và bố trí đến tư vấn, hỗ trợ các thủ tục pháp lý cho phạm nhân thông qua sự đồng ý của Giám thị trại giam, Thủ trưởng cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện. 

Một điểm đáng chú ý nữa tại Nghị định 49/2020/NĐ-CP đó là phạm nhân là người dưới 18 tuổi sẽ được ưu tiên đào tạo nghề, nâng cao tay nghề để có điều kiện thuận lợi tái hòa nhập cộng đồng. Người chấp hành xong hình phạt tù tham gia đào tạo nghề nghiệp trình độ cao đẳng, trung cấp, sơ cấp, dưới 03 tháng được miễn, giảm học phí, hưởng chính sách nội trú, được hỗ trợ chi phí đào tạo, tiền ăn và tiền đi lại nếu thuộc đối tượng được hưởng chính sách hỗ trợ đào tạo nghề nghiệp theo quy định của pháp luật hiện hành. 

(Nguồn ảnh: Internet)

Bên cạnh đó, Điều 9 Nghị định này quy định về thông tin, truyền thông, giáo dục về tái hòa nhập cộng đồng nhằm định hướng, khuyến khích cộng đồng xã hội tham gia giáo dục, giúp đỡ, xóa bỏ định kiến, kỳ thị, phân biệt đối xử đối với người chấp hành xong hình phạt tù; nâng cao nhận thức, ý thức chấp hành pháp luật, phòng ngừa việc tái phạm tội, vi phạm pháp luật của người chấp hành xong hình phạt tù.

So với quy định trước đây tại Nghị định 80/2011/NĐ-CP quy định các biện pháp bảo đảm tái hòa nhập cộng đồng đối với người chấp hành xong án phạt tù,Nghị định 49/2020/NĐ-CP đã có nhiều thay đổi trong nội dung tư vấn, ngoài những nội dung thiết yếu, liên quan đến các vấn đề đời sống xã hội như tình cảm, hôn nhân gia đình,… còn tập trung xoá bỏ mặc cảm, tự ti và xây dựng ý chí cho phạm nhân. Việc phạm nhân có một tâm lý tốt là mấu chốt để nâng cao chất lượng tái hoà nhập cộng đồng. Bên cạnh đó, các vấn đề về định hướng nghề nghiệp, tìm kiếm việc làm; hỗ trợ một phần kinh phí từ Quỹ hòa nhập cộng đồng của trại giam. Kinh phí bảo đảm cho việc thực hiện tái hòa nhập cộng đồng do ngân sách nhà nước cấp; quỹ hòa nhập cộng đồng của trại giam và các quỹ khác theo quy định của pháp luật; nguồn đóng góp tự nguyện của cơ quan, tổ chức, cá nhân và các nguồn thu hợp pháp khác cũng được nêu chi tiết trong quy định này. Thông qua Luật Thi hành án hình sự 2019 và Nghị định 49/2020/NĐ-CP, có thể thấy Đảng và Nhà nước đã có chính sách quan tâm sâu sắc đến những phạm nhân và những người chấp hành xong án phạt tù, thể hiện tính nhân văn và truyền thống yêu nước, thương dân của dân tộc Việt Nam.