Chuyển đổi xanh và phát triển năng lượng tái tạo (NLTT) là một trong những mục tiêu quốc gia của Việt Nam để đạt được cam kết quốc tế về đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Qua việc tham gia UNFCC (1992), ký kết thành công JETP (2022), tham gia các FTA thế hệ mới trong lĩnh vực về đầu tư, thương mại, năng lượng, Việt Nam được coi là cơ hội đầu tư mới của quốc tế trong lĩnh vực NLTT, nhưng thực tế lại chưa thu hút đầu tư hiệu quả trong lĩnh vực này do thiếu các cơ chế, chính sách và pháp luật mang tính đồng bộ, rõ ràng và ổn định. Trong bài viết này, tác giả chỉ ra một số vướng mắc, rào cản từ kinh nghiệm đúc kết trong quá trình tư vấn pháp luật thực tiễn, từ đó đưa ra gợi ý hoàn thiện chính sách, pháp luật để nâng cao hiệu quả thu hút, hỗ trợ đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực NLTT.
Việt Nam là một quốc gia đã và đang phải đối mặt với các vấn đề về biến đổi khí hậu (BĐKH) trong quá trình phát triển nền kinh tế giống như rất nhiều các quốc gia khác trên thế giới. Nhận thức được tác động của BĐKH tới nền kinh tế, từ năm 2013, Ban Chấp hành Trung Ương đưa mục tiêu kép về phát triển kinh tế và chống BĐKH vào Nghị quyết số 24-NQ/TW. Việt Nam đã tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu “UNFCCC (1992)”, theo đó đã đưa ra cam kết đạt mức phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050 tại Hội nghị lần thứ 26 (COP 26) của các bên tham gia UNFCCC (1992) và tiếp tục khẳng định cam kết này tại COP 27 và COP 28.
Nhằm thực hiện cam kết quốc tế tại COP 26, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược Quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2023, tầm nhìn 2050 và Chiến lược Quốc gia về Biến đổi khí hậu giai đoạn đến năm 2050, trong đó giải pháp trọng tâm là thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh và phát triển năng lượng tái tạo (NLTT). Năm 2022 đánh dấu một dấu mốc lịch sử quan trọng khi Việt Nam ký kết thành công Tuyên bố chính trị thiết lập quan hệ Đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) cùng với nhóm các đối tác quốc tế (IPG), mà thông qua JETP, các quốc gia như Canada, Pháp, Đức, Ý, Nhật Bản, Vương quốc Anh, Hoa Kỳ, Liên minh Châu Âu, Đan Mạch và Na Uy sẽ giúp Việt Nam thực hiện mục tiêu đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.
Với những các cam kết quốc tế, chiến lược quốc gia về phát triển NLTT, Việt Nam đã thu hút sự quan tâm của quốc tế về tiềm năng và cơ hội đầu tư vào lĩnh vực NLTT, trong bối cảnh chính đất nước cũng đang có nhu cầu lớn về huy động nguồn lực tài chính, công nghệ, kinh nghiệm quốc tế trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, trong quá trình tư vẫn và hỗ trợ pháp lý cho nhà đầu tư và cơ quan Nhà nước trong lĩnh vực này, chúng tôi nhận thấy nhà đầu tư nước ngoài còn nhiều quan ngại khi đưa ra quyết định đầu tư vào Việt Nam trong lĩnh vực này bởi các lí do liên quan đến chính sách và pháp luật. Bởi vậy, dù có nhu cầu và tiềm năng lớn về thu hút đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực NLTT, nhưng Việt Nam vẫn chưa khai thác hết cơ hội và thế mạnh của mình, và điều này đặt ra thách thức cho Việt Nam trong việc hiện thực hoá cam kết quốc tế về việc đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 và các mục tiêu chiến lược về tăng trưởng xanh của quốc gia.
Ảnh: Công ty Luật TNHH Vietthink đã có nhiều đóng góp lớn cho việc phát triển, hỗ trợ pháp lý cho các dự án NLTT tại nhiều tỉnh, thành trên cả nước.
1. Một số khó khăn, vướng mắc chính trong việc xúc tiến, hỗ trợ đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực NLTTVề phương thức, thủ tục đầu tư: Để thu hút nguồn lực về tài chính và công nghệ trong lĩnh vực NLTT, trong những năm qua Việt Nam đã rất nỗ lực hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật về phương thức đối tác công tư (PPP) với kỳ vọng đây là một giải pháp để thu hút đầu tư trong nước và quốc tế vào lĩnh vực NLTT. Nhưng thực tiễn cho thấy, nhà đầu tư chưa thực sự mặn mà với PPP do vẫn còn tình trạng thiếu đồng bộ, mâu thuẫn giữa các quy định của Luật PPP 2020 với các luật chuyên ngành khác, đặc biệt là các quy định liên quan đến quy trình lập, phê duyệt dự án PPP; hình thức, quy trình lựa chọn NĐT; tiêu chí năng lực NĐT, tiêu chuẩn công nghệ áp dụng cho dự án, tiêu chuẩn, phương pháp đánh giá hồ sơ dự thầu lựa chọn nhà đầu tư; triển khai dự án; bảo đảm đầu tư; các mẫu hợp đồng PPP chưa được hoàn thiện và chưa đảm bảo hài hoà được lợi ích của các chủ thể tham gia dự án đầu tư…. Đây là nguyên nhân khiến cho chính khu vực công gặp khó khăn, lúng túng trong quá trình nghiên cứu, chuẩn bị, triển khai dự án đầu tư PPP, nên cũng tạo ra sự e ngại cho nhà đầu tư trong nước và quốc tế khi quyết định đầu tư vào lĩnh vực NLTT. Thực tế, nhà đầu tư vẫn có xu hướng lựa chọn phương thức đầu tư hoàn toàn bằng nguồn vốn tư nhân và không mặn mà với các dự án có sử dụng nguồn vốn công hay liên kết, hợp tác với khu vực công, ngay cả khi phương thức đầu tư bằng nguồn vốn tư nhân đã và đang gặp rất nhiều khó khăn, vướng mắc do thiếu cơ chế, chính sách và quy định pháp luật đồng bộ, chi tiết.
Về ưu đãi, hỗ trợ và bảo đảm đầu tư trong lĩnh vực NLTT: Hiện đã có nhiều chính sách, quy định về ưu đãi thuế đối với dự án NLTT, nhưng việc thiếu các quy định thống nhất và hướng dẫn chi tiết về khái niệm “năng lượng tái tạo”, thiếu các bộ tiêu chuẩn, quy chuẩn để xác định “công nghệ cao”, “quy mô lớn” trong lĩnh vực NLTT,… là những rào cản lớn khiến cho Nhà đầu tư và cơ quan có thẩm quyền khó hoàn tất thủ tục được hưởng ưu đãi. Các quy định về thời gian hưởng ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp và chuyển lỗ hiện nay cũng ngắn hơn thời gian triển khai thực tế của dự án. LTT.
Các cơ chế, quy định cụ thể về hỗ trợ đầu tư, đặc biệt là các hỗ trợ cần thiết của Nhà nước về đơn giản hoá thủ tục hành chính, tiếp cận nguồn vốn, giải phóng mặt bằng, giải quyết vấn đề xã hội có liên quan đến dự án NLTT cũng chưa rõ ràng, nên cũng làm mất đi tính hấp dẫn của môi trường đầu tư trong lĩnh vực NLTT.
Việt Nam cũng chưa được coi là đã hoàn tất việc nội luật hoá các nguyên tắc Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), Hiệp định Thương mại tự do và Hiệp định Bảo hộ đầu tư giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA/EVIPA). Hiện các quy định về bảo đảm đầu tư cũng mới được quy định tại Luật Đầu tư và một số văn bản khác liên quan đến quyền được bảo đảm quyền sở hữu tài sản, hoạt động kinh doanh, quyền bảo đảm đầu tư kinh doanh trong trường hợp thay đổi pháp luật, cơ chế giải quyết tranh chấp trong hoạt động đầu tư kinh doanh,... nhưng còn chung chung và chưa được thực thi hiệu quả.
Về cơ chế mua, bán điện của các dự án NLTT: Giá điện từ nguồn NLTT hiện cao hơn so với nguồn từ năng lượng truyền thống như nhiệt điện, thuỷ điện,….nhưng việc đàm phán về các điều kiện mua bán điện của nhà đầu tư chỉ thực hiện thông qua Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), là tổ chức duy nhất hiện được Nhà nước giao mua toàn bộ sản lượng điện từ nguồn NLTT. Nhiều dự án NLTT như điện gió, điện mặt trời, điện rác chưa thực sự được hưởng cơ chế khuyến khích và hỗ trợ như chủ trương của Nhà nước như: không áp dụng được giá FIT, chưa có cơ chế đấu thầu rõ ràng được ban hành, chưa được đảm bảo về hạ tầng mạng lưới điện đồng bộ, chưa có các bộ tiêu chuẩn về đánh giá công nghệ, năng lực của nhà đầu tư, thiếu các cơ chế hỗ trợ riêng, đặc thù và quy định rõ ràng trong thủ tục hành chính, nghiệm thu, thanh toán,…
Về thanh toán, cơ chế chia sẻ rủi ro: Đặc thù của hầu hết các dự án NLTT là có sự tham gia của nhiều chủ thể gồm Nhà nước, Nhà đầu tư, Ngân hàng, tổ chức tín dụng trong nước và quốc tế, Bên mua điện (EVN) và người dân. Tuy nhiên hiện chỉ có Luật PPP có quy định mới về cơ chế chia sẻ rủi ro doanh thu nhưng chủ yếu áp dụng cho các dự án trong lĩnh vực hạ tầng giao thông. Hiện chưa có quy định cụ thể về cơ chế chia sẻ rủi ro và doanh thu tại các dự án NLTT giữa các chủ thể trên. Bởi vậy, khi có khó khăn khách quan hoặc vướng mắc liên quan đến thực thi chính sách, pháp luật, thì hầu như các nhà đầu tư dự án điện gió, điện mặt trời và điện rác tại Việt Nam hiện nay vẫn đang một mình chịu thiệt hại trực tiếp từ sụt giảm doanh thu do các nguyên nhân trên.
Ts. Ls. Lê Đình Vinh, Giám đốc Vietthink tham gia Diễn đàn Hỗ trợ Pháp lý Đầu tư 2023 do VIAC và ITPC tổ chứcThứ nhất, Đảng và Nhà nước đã có những chủ trương, định hướng mang tầm vĩ mô về phát triển NLTT, nhưng để hiện thực hoá các cam kết quốc tế và Chiến lược quốc gia, Việt Nam cần khẩn trương hoàn thiện các cơ chế, chính sách cụ thể, đảm bảo tính đồng bộ, phù hợp với các nguyên tắc, cam kết quốc tế, FTAs về năng lượng, chống biến đối khí hậu và bảo hộ đầu tư.
Thứ hai, trong quá trình tư vấn và hỗ trợ pháp lý cho Nhà đầu tư trong lĩnh vực NLTT, chúng tôi cũng nhận thấy sự cần thiết nên có một văn luật riêng về Năng lượng tái tạo để nhất thể hoá các quy định đang nằm rải rác ở rất nhiều luật chuyên ngành và chưa đồng bộ như: Luật Bảo vệ môi trường, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Điện lực, Luật Đất đai, Luật Xây dựng,…
Thứ ba, trong quá trình xây dựng và hoàn thiện các cơ chế, chính sách và quy định pháp luật trong lĩnh vực NLTT, cần đẩy mạnh vai trò của các tổ chức, đơn vị tư vấn, đặc biệt biệt là luật sư, các tổ chức hành nghề luật có sự am hiểu và kinh nghiệm thực tiễn về pháp luật liên quan đến NLTT để tư vấn, tham mưu cho cả các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền và Nhà đầu tư trong việc tiếp cận thị trường, tháo gỡ các vướng mắc, rào cản về thủ tục đầu tư, bảo đảm đầu tư, hưởng ưu đãi đầu tư, giải quyết tranh chấp về đầu tư, …
Về Vietthink:
Công ty Luật TNHH Vietthink được thành lập từ năm 2008, là một trong những hãng luật uy tín hàng đầu tại Việt Nam trong các lĩnh vực tư vấn về đầu tư, năng lượng, M&A, doanh nghiệp, sở hữu trí tuệ,… Vietthink cũng là hãng luật tiên phong tại Việt Nam cung cấp dịch vụ tư vấn pháp lý trong các lĩnh vực mới như: kinh tế số, kinh tế xanh, năng lượng tái tạo, bảo vệ môi trường, tài sản số hoá, fintech. Năm 2023, Vietthink được vinh danh trong Danh sách Legal 500 – Top các công ty luật tư vấn về dự án và năng lượng hàng đầu khu vực Châu Á - Thái Bình Dương.
- Thủ tướng Chính phủ (2016). Quyết định số 428/QĐ-TTg ngày 18 tháng 03 năm 2016 về việc phê duyệt điều chỉnh Quy hoạch Phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011-2020 có xét đến năm 2030, Hà Nội.
- Thủ tướng Chính phủ (2015). Quyết định số 2068/QĐ-TTg về việc phê duyệt Chiến lược Phát triển năng lượng tái tạo của Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050.
- Thanh Nhan Koh, Asya Jamaludin, Lynette Chew (2024). Renewable energy in Vietnam. CMS Expert Guide to renewable energy, cập nhật ngày 22 tháng 2 năm 2024. Truy cập: https://cms.law/en/int/expert-guides/cms-expert-guide-to-renewable-energy/vietnam
- Đỗ Thị Bích Thuỷ (2021). Phát triển Năng lượng tái tạo tại Việt Nam, vướng mắc cần tháo gỡ. Viện Chiến lược, chính sách Công Thương, cập nhật ngày 18 tháng 8 năm 2021. Truy cập: https://vioit.org.vn/vn/chien-luoc-chinh-sach/phat-trien-nang-luong-tai-tao-viet-nam--kho-khan--vuong-mac-can-thao-go-4442.4050.html
- TS. Nguyễn Thị Thanh Tâm (2019). Tăng trưởng xanh tại Việt Nam và những vấn đề đặt ra. Cổng thông tin Viện chiến lược và chính sách tài chính, cập nhật ngày 04 tháng 7 năm 2019. Truy cập: https://mof.gov.vn/webcenter/portal/vclvcstc/pages_r/l/chi-tiet-tin?dDocName=MOFUCM156308
- TS. Lê Thị Nguyệt Châu, ThS. Nguỵ Ngọc Anh -ThS. Trần Vang Phủ - ThS. Phạm Tuấn Kiết (2020). Kiến nghị hoàn thiện quy định về ưu đãi thuế đối với dự án sản xuất năng lượng tái tạo. Tạp chí Công Thương – Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, Số 13 tháng 6 năm 2020. Truy cập: https://tapchicongthuong.vn/bai-viet/kien-nghi-hoan-thien-quy-dinh-ve-uu-dai-thue-doi-voi-du-an-san-xuat-nang-luong-tai-tao-73721.htm
- Doãn Hồng Nhung, Nguyễn Thanh Hải (2022). Pháp luật về khuyến khích đầu tư năng lượng xanh, năng lượng sạch, năng lượng tái tạo ở Việt Nam. Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, trang 17, Hà Nội. Truy cập: https://tapchicongthuong.vn/bai-viet/hoan-thien-phap-luat-ve-dau-tu-nang-luong-xanh-nang-luong-sach-nang-luong-tai-tao-o-viet-nam-66654.htm
- ThS. Lê Đức Ngọc (2021). Giải quyết tranh chấp đầu tư – những vấn đề đặt ra đối với Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư. Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 08 (432), tháng 4/2021. Truy cập: http://lapphap.vn/Pages/tintuc/tinchitiet.aspx?tintucid=210828
- Bích Lan (2023). Đề xuất có một bộ luật riêng về năng lượng tái tạo. Cổng thông tin điện tử Quốc hội Việt Nam, cập nhật ngày 18 tháng 3 năm 2023. Truy cập: https://quochoi.vn/tintuc/Pages/tin-hoat-dong-cua-quoc-hoi.aspx?ItemID=74142