Phần I - Hợp đồng vô hiệu và Quan hệ giữa hợp đồng chính, hợp đồng phụ khi một trong hai hợp đồng vô hiệu
Khi giao kết hợp đồng, điều quan trọng mà các bên mong muốn là hợp đồng luôn có hiệu lực và có thể thực thi nhưng vì nhiều lý do mà đôi khi hợp đồng có thể bị vô hiệu. Nhìn một cách tổng thể, quy định pháp luật cơ bản đã giải quyết được những vướng mắc về hợp đồng vô hiệu. Tuy nhiên, thực tiễn giải quyết tranh chấp tại Toà án vẫn phát sinh nhiều bất cập do chưa thống nhất được cách hiểu các quy định pháp luật.
Phần I của bài viết sau đây sẽ phân tích các quy định pháp luật có liên quan đến Hợp đồng vô hiệu:
Nguồn ảnh: VietthinkI. Hợp đồng vô hiệu
Hợp đồng là phương thức phổ biến để các chủ thể xác lập quan hệ và theo đó thực hiện việc trao đổi lợi ích vật chất, dịch vụ đối với nhau. Theo quy định tại Điều 385 Bộ luật Dân sự năm 2015 (BLDS) thì “Hợp đồng là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự” và quy định tại Điều 116 BLDS thì “Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự”. Như vậy, hợp đồng là một loại giao dịch dân sự nên khi có những quy định riêng về hợp đồng thì áp dụng những quy định riêng, khi không có những quy định riêng thì phải áp dụng những quy định chung về giao dịch dân sự.
Theo Điều 122 Bộ luật dân sự 2015 (BLDS) thì “Giao dịch dân sự không có một trong các điều kiện được quy định tại Điều 117 của Bộ luật này thì vô hiệu, trừ trường hợp Bộ luật này có quy định khác” và khoản 1 Điều 407 BLDS: “Quy định về giao dịch dân sự vô hiệu từ Điều 123 đến Điều 133 của Bộ luật này cũng được áp dụng đối với hợp đồng vô hiệu”. Như vậy, hợp đồng vô hiệu là hợp đồng đã tồn tại nhưng không đáp ứng một hay nhiều điều kiện có hiệu lực mà pháp luật về hợp đồng đã yêu cầu hoặc trong trường hợp pháp luật có quy định khác.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự vô hiệu của hợp đồng, trong đó có cả nguyên nhân chủ quan và nguyên nhân khách quan. Các nguyên nhân chủ quan chính là hành vi của chủ thể khi xác lập hợp đồng như vi phạm nguyên tắc xác lập hợp đồng; vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội; lừa dối, đe doạ, cưỡng ép đối tác; xác lập hợp đồng một cách giả tạo. Các nguyên nhân khách quan là những sự kiện xảy ra ngoài ý chí, không phải là mong muốn chủ quan của chủ thể như một trong hai bên bị nhầm lẫn khi giao kết hợp đồng; chủ thể xác lập hợp đồng vào đúng thời điểm không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình; do hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được; do hợp đồng chính bị vô hiệu. Bên cạnh những trường hợp vô hiệu theo quy định chung của Bộ luật dân sự đã được quy định từ Điều 122 đến Điều 129 BLDS thì các luật chuyên ngành điều chỉnh hợp đồng đặc thù trong từng lĩnh vực còn có các quy định riêng về những trường hợp vô hiệu của hợp đồng. Hợp đồng thuộc những trường hợp được luật chuyên ngành quy định thì sẽ áp dụng luật đó để giải quyết việc tuyên hợp đồng vô hiệu. Chẳng hạn như hợp đồng kinh doanh bảo hiểm được điều chỉnh bởi Luật kinh doanh bảo hiểm năm 2022 và tại khoản 1 Điều 25 Luật này quy định về Hợp đồng bảo hiểm vô hiệu trong trường hợp: “Bên mua bảo hiểm không có quyền lợi có thể được bảo hiểm tại thời điểm giao kết hợp đồng bảo hiểm.”
Theo quy định từ Điều 122 đến Điều 129 BLDS thì hợp đồng vô hiệu do một trong các trường hợp sau:
- Không có một trong các điều kiện được quy định tại Điều 117 của Bộ luật dân sự thì vô hiệu, trừ trường hợp Bộ luật này có quy định khác;
- Vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội;
- Người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện;
- Bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép;
- Người xác lập không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình;
- Không tuân thủ quy định về hình thức.
Thực tế có nhiều tranh chấp liên quan đến việc giao kết hợp đồng buộc xác lập thành văn bản (ngoại trừ trường hợp hợp đồng được giao kết bằng lời nói, hợp đồng xác lập bằng văn bản buộc phải công chứng, chứng thực và các trường hợp ngoại lệ theo quy định của pháp luật) mà văn bản mới chỉ có chữ ký của một bên thì có được coi là hợp đồng không để rồi xem xét đến việc áp dụng quy định về hợp đồng vô hiệu hay phải áp dụng các quy định khác về nghĩa vụ dân sự. Nội dung này vẫn đang có nhiều quan điểm khác nhau trong quá trình giải quyết, cụ thể:
- Quan điểm thứ nhất, nếu các giao dịch buộc phải lập thành văn bản nhưng mới chỉ có chữ ký một bên thì thuộc trường hợp chưa có hợp đồng do thời điểm giao kết hợp đồng bằng văn bản là thời điểm bên sau cùng ký vào văn bản. Do đó việc giải quyết tranh chấp đối với trường hợp này không áp dụng các quy định về hợp đồng vô hiệu mà phải áp dụng các quy định khác về nghĩa vụ dân sự.
- Quan điểm thứ hai, chữ ký chỉ là một cách thức thể hiện sự ưng thuận về nội dung có trong hợp đồng nhưng đó không là cách duy nhất thể hiện sự ưng thuận của một bên. Một khi có đủ cơ sở để khẳng định một bên đã ưng thuận cho hợp đồng thì chữ ký không thực sự quan trọng (khi bên chưa có chữ ký đang nắm giữ bản hợp đồng này) và lúc này tuy chưa có “chữ ký” của bên đang nắm giữ hợp đồng bên kia đã ký nhưng đã có “giao kết” hợp đồng (Thời điểm giao kết hợp đồng là thời điểm có sự thoả thuận). Vì vậy, cần chấp nhận hợp đồng dù hợp đồng vẫn đang thiếu chữ ký.
Chúng tôi đồng ý với quan điểm thứ hai vì quan điểm này phù hợp với xu hướng lập pháp hiện nay là đề cao sự ưng thuận của các bên trong giao kết hợp đồng.
II. Quan hệ giữa hợp đồng chính và hợp đồng phụ khi một trong hai hợp đồng vô hiệu
Để làm rõ được nội dung này thì cần xác định được hợp đồng nào là hợp đồng chính, hợp đồng nào là hợp đồng phụ. Theo quy định tại BLDS, “hợp đồng chính là hợp đồng mà hiệu lực không phụ thuộc vào hợp đồng phụ” và “hợp đồng phụ là hợp đồng mà hiệu lực phụ thuộc vào hợp đồng chính” (Điều 402 BLDS). Với quy định này, hợp đồng chính và hợp đồng phụ phải là hai hợp đồng. Do đó, một quan hệ mà không có hai hợp đồng thì sẽ không là quan hệ hợp đồng chính và hợp đồng phụ đồng thời hai hợp đồng phải liên quan đến nhau theo nghĩa hiệu lực của “hợp đồng phụ” bị “phụ thuộc vào hợp đồng chính” (phụ phục vụ cho chính).
Trong thực tế hợp đồng chính và hợp đồng phụ có thể được hình thành giữa cùng hai chủ thể; các bên trong hợp đồng chính cũng là các bên trong hợp đồng phụ. Ví dụ, Hợp đồng thuê nhà đơn giản kèm với hợp đồng đặt cọc tiền để đảm bảo bên thuê sẽ thuê hết khoảng thời gian thỏa thuận. Ở đây có hai hợp đồng: hợp đồng thuê nhà và hợp đồng đặt cọc để phục vụ cho hợp đồng thuê nhà; quan hệ giữa hai hợp đồng này là quan hệ chính/phụ. Bên cạnh đó, hợp đồng chính và hợp đồng phụ có thể tồn tại giữa các chủ thể khác nhau. Ví dụ, A vay tiền của B để mua nhà của C. Ở đây tồn tại một hợp đồng vay giữa A và B, một hợp đồng mua bán giữa A và C; hợp đồng vay là hợp đồng phụ của hợp đồng mua bán (hợp đồng chính).
Hợp đồng chính có thể vô hiệu và trong trường hợp này sự vô hiệu của hợp đồng chính làm chấm dứt hợp đồng phụ. Tuy nhiên việc tuyên bố hợp đồng chính vô hiệu không làm chấm dứt hợp đồng bảo đảm “thực hiện nghĩa vụ” (khoản 2 Điều 407 BLDS).
Ví dụ: Trong mối quan hệ hợp đồng vay là hợp đồng chính và hợp đồng bảo lãnh là hợp đồng phụ thì khi hợp đồng vay vô hiệu sẽ không có việc “thực hiện hợp đồng” nhưng bên vay vẫn phải “thực hiện nghĩa vụ” hoàn trả khoản tiền đã nhận. Trong trường hợp này, hợp đồng bảo lãnh là hợp đồng phụ nhằm “bảo đảm thực hiện nghĩa vụ hoàn trả tiền vay” nên việc hợp đồng vay bị vô hiệu không làm chấm dứt hợp đồng bảo lãnh (vì vẫn tồn tại nghĩa vụ hoàn trả). Nội dung này cũng tương tự cho trường hợp hợp đồng mua bán là hợp đồng chính, hợp đồng đặt cọc là hợp đồng phụ.
Vì là hợp đồng phụ nên khi hợp đồng phụ bị vô hiệu thì hợp đồng chính không bị ảnh hưởng. Nhưng khoản 3 Điều 407 BLDS quy định sự vô hiệu của hợp đồng phụ không làm chấm dứt hợp đồng chính với ngoại lệ “trừ trường hợp các bên thoả thuận hợp đồng phụ là một phần không thể tách rời của hợp đồng chính”. Như vậy, hợp đồng chính có thể bị ảnh hưởng bởi sự vô hiệu của hợp đồng phụ và quy định tại khoản 3 Điều 407 BLDS cũng có thể suy luận ngược lại là, nếu các bên thoả thuận hợp đồng chính và hợp đồng phụ là một khối không thể tách rời thì sự vô hiệu của hợp đồng phụ làm cho hợp đồng chính “chấm dứt” (Bộ luật không nói rõ là làm cho hợp đồng chính “vô hiệu”).
Tuy nhiên, Nghị quyết 01/2003/NQ-HĐTP ngày 16/4/2003 của Hội đồng thẩm phán Toà án nhân dân tối cao về việc hướng dẫn áp dụng pháp luật trong việc giải quyết một số loại tranh chấp dân sự, hôn nhân và gia đình (“Nghị quyết 01/2003/NQ-HĐTP”) thì không theo hướng sự vô hiệu của hợp đồng phụ làm “chấm dứt” hợp đồng chính mà theo hướng các bên được thoả thuận “nếu đặt cọc bị vô hiệu là hợp đồng cũng bị vô hiệu”. Thực ra, tuỳ từng trường hợp và phụ thuộc vào nội dung của thoả thuận, chúng ta sẽ xác định hợp đồng chính vô hiệu (phải khôi phục lại tình trạng ban đầu) hay chấm dứt (không phải khôi phục lại tình trạng ban đầu).
Tài liệu tham khảo:- Bộ luật dân sự năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành.
- PGS.TS Đỗ Văn Đại - Luật Hợp đồng Việt Nam – Bản án và Bình luận bản án.
LS. Hoàng Phương Trang – Công ty Luật TNHH Vietthink